انسان اقتصادی قابل دستکاری و قابل مدیریت از طریق مداخله فعال دولت در مکتب تربیتی نولیبرالیسم – بخش دوم

به گزارش خبرگزاری فارس،‌ این مقاله در هفت بخش تنظیم شده است. متنی که می‌خوانید بخش دوم مقاله حمداله محمدی و دیگران با عنوان «تعلیم و تربیت و کارآفرین رقابتی: تاملی بر تحول مفهوم «انسان اقتصادی» از مکتب تربیتی لیبرالیسم کلاسیک تا نولیبرالیسم» است:

در بخش اول مطرح شد که اصلاحات بازارمحور نولیبرالیسم در سال­های اخیر به عنوان بخشی از ضرورت عصر حاضر رسوخ کرده و سبب فهم نوین از ماهیت و وجود اجتماعی انسان شده است و این فهم نوین، سبب تحول در مفهوم انسان اقتصادی شده است. لذا مفهوم «انسان اقتصادی» به عنوان مبنای انسان‌شناختی مکتب تربیتی نولیبرالیسم، نیاز است از طریق تحلیل گفتمانی و پژوهش فلسفی مورد بررسی قرار گیرد.

در این بخش به تحلیل مفهوم «انسان اقتصادی» از منظر مکتب تربیتی نولیبرالیسم، و نقش تعلیم و تربیت در این باره می پردازد.

در این پژوهش از روش تحلیل مفهومی از نوع «ارزیابی ساختار مفهوم» بهره برده شده است. همانطور که کومبز و دنیلز(1388: 56) بیان می­کنند، هدف تحلیل «ساختار مفهوم» فهم ساختار مفهومی زیرساز یک نظریه و تعیین کفایت آن برای استفاده در تحقیقات تربیتی است. این متفکران  رهنمود برای ارزیابی ساختار مفهوم بیان می­کنند: نگاه به فرد و جهان، توانایی در نیل به مقاصد تربیتی، موجه بودن فرآیندهای زیربنای ساختار مفهومی و بررسی انسجام و ناسازواری­های ساختار مفهومی.

در این پژوهش سعی بر آن است با تکیه بر چارچوب فکری فوکویی، «انسان اقتصادی» به عنوان یک مفهوم مورد تحلیل  قرار گیرد و فرآیندهای زیربنایی(با تاکید بر مبانی انسان‌شناختی نولیبرالیسم) این ساختار مفهومی، میزان انسجام و ناسازواری و هم‌چنین شیوة دید آن به افراد مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد و در نهایت توانایی آن در نیل به اهداف تربیتی، بررسی شود. به عبارت بهتر، ارزیابی ساختار مفهوم انسان اقتصادی شامل پاسخ به سؤالات زیر در پرتو مطالعات فلسفی است: مفهوم «انسان اقتصادی» دارای چه مبانی فلسفی‌ای است؟ آیا عناصر تشکیل‌دهندة مفهوم انسان اقتصادی باهم سازوار هستند؟ آیا با توجه به مبانی انسان­شناختی و سازواری، مفهوم انسان اقتصادی می­تواند در نیل به اهداف تربیتی مفید باشد؟

• فوکو نولیبرالیسم را به عنوان نوعی از ذهنیت­ حکومتی و یا به عبارت بهتر به عنوان «شکلی از عمل» مورد تحلیل قرار داد مفهوم ذهنیت ­حکومتی (Governmentality) متشکل از 2 بعد است:Govern (حکومت) و Mentality(ذهنیت).

ذهنیت ­حکومتی

فوکو برپایة مفهوم نوینی که از قدرت و سوژه ارائه کرده بود، نولیبرالیسم را نه صرفاً به عنوان نوعی اندیشه در باب دولت و حکومت؛ بلکه به عنوان نوعی از ذهنیت­ حکومتی و یا به عبارت بهتر به عنوان «شکلی از عمل» مورد تحلیل قرار داد (Flew, 2012). مفهوم ذهنیت ­حکومتی (Governmentality) متشکل از 2 بعد است:Govern (حکومت) و Mentality(ذهنیت). فوکو با ابداع این مفهوم معتقد است مطالعة فناوری­های قدرت بدون بررسی عقلانیت زیربنای آنها ممکن نیست(Lemke, 2001a). بنابراین مفهوم ذهنیت ­حکومتی در منظر فوکو دارای 2 بعد است: اول عرصة گفتمانی برای مشروعیت‌بخشی به کاربرد قدرت و بعد دوم عرصة مداخله یا کاربرد قدرت است که شامل پرورش سوژه و ایجاد فرآیندها، نهادها و قوانینی است که حکومت را ممکن می­کنند.

مفهوم «زیست قدرت» و «زیست سیاست» محور مطالعات فوکو در باب ذهنیت ­حکومتی است. او با این مفهوم جنبة دیگری از قدرت را مطرح می­کند که هدف آن نه ایجاد محدودیت و انضباط با بهره‌­گیری از قوة قهریه، بلکه اِعمال انضباط بر زندگی افراد است که در پی افزایش سودمندی و سر به راه بودن آنهاست(Dreyfus & Rainbow, 2001). در حالی­که قدرت سرکوبگر در پی آن است تا از طریق ایجاد محدودیت و اعمال کنترل­های بیرونی مانند شکنجه و تنبیه، انضباط را عملی سازد، مبنای «زیست سیاست» اِعمال قدرت به شیوه­ای نوین و با بهره­گیری از فناوری­های نوین قدرت است.

زیست قدرت «بیش‌تر از اینکه از طریق قدرت جبری تمامیت­گرا اِعمال شود، توسط نظامی پیچیده از «قدرت/ دانش» اتفاق می‌افتد»(Oksala, 2013:62). در مفهوم زیست­ سیاست، قدرت با مفاهیمی مثل تولد، مرگ، سلامت و جنسیت مرتبط می­شود و از آن می­توان به ظهور زیست‌­شناسی در سیاست تعبیر کرد؛ به عبارت دقیق‌تر در مفهوم زیست سیاست، مقولات مربوط به زندگی و سیاست برای ایجاد یک ذهنیت ­حکومتی گردهم­ می‌آیند و خود زندگی مورد هدف سیاست قرار می­گیرد. مسأله زیست ­سیاست نحوة مدیریت نیروهای بدن انسان برای شکل دادن سوژه‌های مورد هدف است(Mills, 2013). بنابراین می­توان گفت در فرآیند زیست سیاست، کاربرد قدرت از طریق اعمال کنترل غیرمستقیم بر عناصر حیات انسان مانند کنترل جمعیت(شامل زاد و ولد و مرگ) و کنترل سلامت جسمی و روانی افراد صورت می‌گیرد. برای رسیدن به این هدف زیست‌شناسی و روان­شناسی عناصر مهمی هستند که قدرت از آنها بهره می­گیرد.

•  تعلیم و تربیت یکی از مهم­ترین ابزارهای سوژه­پروری است و به همین دلیل بسیار مورد توجه نولیبرالیسم است.

«فناوری خود» و تعلیم و تربیت

ظهور مفهوم نوین از انسان اقتصادی به عنوان «کارفرمای خویشتن» تحولی در «ذهنیت حکومتی» و به تبع آن تعلیم و تربیت به شمار می­‌رود. در حالیکه انسان اقتصادی لیبرالیسم کلاسیک، انسان آزاد است و دولت و دیگران باید به این آزادی و خودمختاری او احترام بگذارند، انسان اقتصادی نولیبرالیسم تبدیل به انسان قابل دستکاری و قابل مدیریت می‌شود(Olssen & Peters, 2005) که باید از طریق مداخلة فعال دولت ایجاد شود. بنابراین در حالیکه «ذهنیت حکومتی» کلاسیک بر سیاست عدم مداخله تاکید می‌کرد، نولیبرالیسم مبتنی بر مداخلة فعال از طریق فرآیند سوژه­‌پروری است(Rapper, 2015). نولیبرالیسم سعی دارد از طریق فناوری­های نوین قدرت همانند فناوری­های پایش مداوم در نهادهای تربیتی، افراد را به کارفرمایانی بدل کند که به صورت مداوم برای دست‌یابی به شایستگی­ها و مهارت­های لازم برای تحقق سرمایه انسانی و رقابت در شرایط نابرابر و متغیر نوین در حال کنترل خویشتن هستند(Cotoi, 2011).  تعلیم و تربیت یکی از مهم­ترین ابزارهای سوژه­پروری است و به همین دلیل بسیار مورد توجه نولیبرالیسم است.

در فرآیند تعلیم و تربیت و سوژه‌­پروری نولیبرالیسم، در مقابل فناوری سنتی حکومت ـ که مبتنی بر سلطه بود ـ فناوری نوینی ظاهر می‌شود که فوکو از آن به «فناوری خود» تعبیر می­کند. فناوری خود ناظر به پرورش سوژه از طریق کارکردهای نوین قدرت همانند استانداردسازی، پایش عملکرد و ارزیابی مداوم در داخل نظام­های تربیتی است که «شور» و «رایت»  از آن به گسترش فرهنگ پایش در نهادهای تربیتی تعبیر می­کنند و هدف آن، تربیت نوع خاصی از سوژه است: «افرادی مدیر بر خویشتن که خود را تسلیم پایش مداوم می­کنند»(Shore & Wright, 2000).  انسان اقتصادی نولیبرالیست که هدف پرورش سوژه است، انسانی ذره­ای، آزاد و خودمحور است(Rapper, 2015). با توجه به این دو دیدگاه متناقض­‌نما، می‌توان گفت پرورش سوژه در ذهنیت حکومت نولیبرالیسم شرایطی را مهیا می­سازد که طی آن فرد در ظاهر آزاد و مختار است، ولی در نگاهی ژرف­تر مجبور به تطابق با اصول و ارزش­های مدنظر ارزش‌یابی­ها و پایش­های استاندارد و مداوم است. از این امر می­توان به تنظیم­‌گری پنهان و به تعبیر «استفن بل» تنظیم‌گری مجدد یاد کرد که «نه به معنای ترک کنترل دولتی، بلکه شکل­‌گیری نوع نوینی از کنترل است… و در آن، دولت در پی کنترل نامشهود، غیرمستقیم و مبتنی بر خود کنترلی افراد است»(Ball, 2003: 217).

• انسان اقتصادی نولیبرالیسم تبدیل به انسان قابل دستکاری و قابل مدیریت می‌شود که باید از طریق مداخلة فعال دولت ایجاد شود. نولیبرالیسم مبتنی بر مداخلة فعال از طریق فرآیند سوژه­پروری است

بنابراین در ذهنیت حکومتی نولیبرالیسم سعی بر آن است از طریق اعمال زیست قدرت و فناوری خود در فرآیند تعلیم و تربیت، افرادی را پرورش دهد که خودمحوری و ذره‌­وار بودن، ویژگی اساسی آنهاست. این سوژه‌­ها در ظاهر آزاد و مختار هستند تا زمان و منابع خود را برای تحقق هرچه بهینه‌­تر سرمایة انسانی در وجود خودشان مدیریت کنند. کارآفرینان رقابتی در دنیایی از عدم قطعیت، مسؤولیت و خطرپذیری در قبال تصمیمات خود را بر عهده می­‌گیرند و دولت هیچ تعهدی برای تضمین خوشبختی آنها ندارد و صرفا از طریق مداخله در شرایط بازار، امکان رقابت آزاد را برای آنها مهیا می­سازد. در حقیقت دولت از طرفی خود را نسبت به تامین خدمات عمومی و حمایتی رها می‌­سازد و از طرف دیگر مبتنی بر فناوری‌های نوین قدرت، کنترل غیرمستقیم بر شکل­گیری هویت آنها دارد.

• انسان اقتصادی، محور ذهنیت حکومتی در مکتب نولیبرالیسم است و فهم تعلیم و تربیت نولیبرال تنها در سایة بررسی مبانی انسان‌شناختی و مفهوم انسان اقتصادی ممکن است

انسان اقتصادی، محور ذهنیت حکومتی در مکتب نولیبرالیسم است و فهم تعلیم و تربیت نولیبرال تنها در سایة بررسی مبانی انسان‌شناختی و مفهوم انسان اقتصادی ممکن است. در بخش سوم، مفهوم انسان اقتصادی را در طول تاریخ لیبرالیسم مورد بررسی قرار می‌دهیم و نیز به بررسی کفایت این مفهوم برای نیل به اهداف تربیتی و میزان سازواری درونی آن می­‌پردازیم.

ادامه دارد …

این مقاله در پژوهش نامه مبانی تعلیم و تربیت، پاییز و زمستان 1397، سال 8، شماره 2 منتشر شده است.

انتهای پیام/

منبع: خبرگزاری فارس